 |
| Daniel Bensaïd |
Nun artigo de 1843 sobre “os progresos da reforma social no continente”, o Engels novo (acabados de cumprir os 20 anos) vía o comunismo como “unha conclusión necesaria que se está claramente obrigado a sacar a partir das condiciones xerais da civilización moderna”. Un comunismo lóxico en suma, produto da revolución de 1830, na que os obreiros “volveron ás fontes vivas e ao estudo da gran revolución e apoderáronse vivamente do comunismo de Babeuf”.
Para o Marx novo, pola contra, este comunismo non era aínda máis que “unha abstracción dogmática”, unha “manifestación orixinal do principio do humanismo”. O proletariado nacente “botárase en brazos dos doutrinarios da súa emancipación”, das “seitas socialistas”, e dos espíritos confusos que “divagan como humanistas” sobre “o milenio da fraternidade universal” como “abolición imaxinaria das relacións de clase”. Antes de 1848, este comunismo espectral, sen programa preciso, estaba presente, pois, no aire do tempo baixo as formas “pouco pulidas” das seitas igualitarias ou de ilusións icarianas.
Sen embargo, xa entón a superación do ateísmo abstracto implicaba un novo materialismo social que non era outra cousa que o comunismo: “Igual que o ateísmo, en tanto que negación de Deus, é o desenvolvemento do humanismo teórico, tamén o comunismo, en tanto que negación da propiedade privada, é a reivindicación da vida humana verdadeira”. Lonxe de todo anticlericalismo vulgar, este comunismo era “o desenvolvemento dun humanismo práctico”, para o que non se trataba xa só de combater a alienación relixiosa, senón a alienación e a miseria sociais reais de onde nace a necesidade de relixión. Da experiencia fundadora de 1848 á da Comuna, o “movemento real” que busca abolir a orde establecida tomou forma e forza, disipando as “loucuras sectarias”, e deixando en ridículo “o ton de oráculo da infalibilidade científica”. Dito doutra forma, o comunismo, que foi primeiro un estado de espírito ou “un comunismo filosófico”, atopaba a súa forma política. Nun cuarto de século, levou a cabo a súa muda: dos seus modos de aparición filosóficos e utópicos á forma política por fin atopada da emancipación.
1. As palabras da emancipación non saíron indemnes das tormentas do século pasado. Pódese dicir delas, como dos animais da fábula, que non quedaron todas mortas, pero que todas foron gravemente feridas. Socialismo, revolución, anarquía mesmo, non están moito mellor que comunismo. O socialismo implicouse no asasinato de Karl Liebknecht e Rosa Luxemburg, nas guerras coloniais e as colaboracións gobernamentais até o punto de perder todo contido a medida que gañaba en extensión. Unha metódica campaña ideolóxica logrou identificar a ollos de moitos a revolución coa violencia e o terror. Pero, de todas as palabras onte portadoras de grandes promesas e de soños de porvir, a de comunismo foi a que máis danos sufriu debido á súa captura pola razón burocrática de Estado e do seu sometemento a unha empresa totalitaria. Queda sen embargo por saber se, de todas estas palabras feridas, hai algunhas que paga a pena reparar e poñer de novo en movemento.
2. Cómpre para iso pensar o que ocorreu co comunismo do século XX. A palabra e a cousa non poden quedar fóra do tempo das probas históricas ás que foron sometidos. O uso masivo do título “comunista” para designar o Estado liberal autoritario chinés pesará moito máis durante longo tempo, a ollos da gran maioría, que os fráxiles brotes teóricos e experimentais dunha hipótese comunista. A tentación de subtraerse a un inventario histórico crítico conduciría a reducir a idea comunista a “invariantes” atemporais, a facer dela un sinónimo das ideas indeterminadas de xustiza ou de emancipación, e non a forma específica da emancipación na época da dominación capitalista. A palabra perde entón en precisión política o que gaña en extensión ética ou filosófica. Unha das cuestións cruciais é saber se o despotismo burocrático é a continuación lexítima da revolución de Outubro ou o froito dunha contrarrevolución burocrática, verificada non só polos procesos, as purgas, as deportacións masivas, senón tamén polas conmocións dos anos trinta na sociedade e no aparato de Estado soviético.
3. Non se inventa un novo léxico por decreto. O vocabulario fórmase co tempo, a través de usos e experiencias. Ceder á identificación do comunismo coa ditadura totalitaria stalinista sería capitular ante os vencedores provisionais, confundir a revolución e a contrarrevolución burocrática, e clausurar así o capítulo das bifurcacións, único aberto á esperanza. E sería cometer unha irreparábel inxustiza cara os vencidos, todas as persoas, anónimas ou non, que viviron apaixonadamente a idea comunista e que a fixeron vivir contra as súas caricaturas e as súas falsificacións. Vergoña aos que deixaron de seren comunistas ao deixar de seren stalinistas e que no foron comunistas máis que mentres foron stalinistas! /1
4. De todas as formas de nomear “ao outro” necesario e posíbel do capitalismo inmundo, a palabra comunismo é a que conserva máis sentido histórico e carga programática explosiva. É a que evoca mellor o común do reparto e da igualdade, a posta en común do poder, a solidariedade enfrontada ao cálculo egoísta e á competencia xeneralizada, a defensa dos bens comúns da humanidade, naturais e culturais, a extensión aos bens de primeira necesidade dun espazo de gratuidade (desmercantilización) dos servizos, contra a rapina xeneralizada e a privatización do mundo.
5. É tamén o nome dunha medida diferente da riqueza social da lei do valor e da avaliación mercantil. A competencia “libre e non falseada” descansa sobre “o roubo do tempo de traballo doutro”. Pretende cuantificar o incuantificábel e reducir a súa miserábel común medida, mediante o tempo de traballo abstracto, á inconmensurábel relación da especie humana coas condicións naturais da súa reprodución. O comunismo é o nome dun criterio diferente de riqueza, dun desenvolvemento ecolóxico cualitativamente diferente da carreira cuantitativa polo crecemento. A lóxica da acumulación do capital esixe non só a produción para a ganancia, e non para as necesidades sociais, senón tamén “a produción de novo consumo”, a ampliación constante do círculo do consumo “mediante a creación de novas necesidades e pola creación de novos valores de uso”… “De aí a explotación da natureza enteira” e “a explotación da terra en todos os sentidos”. Esta desmesura devastadora do capital funda a actualidade dun eco-comunismo radical.
6. A cuestión do comunismo é primeiro, no Manifesto Comunista, a da propiedade: “Os comunistas poden resumir a súa teoría nesta fórmula única: supresión da propiedade privada” dos medios de produción e de cambio, a non confundir coa propiedade individual dos bens de uso. En “todos os movementos”, “poñen por diante a cuestión da propiedade, a calquera grao de evolución que puidese chegar, como a cuestión fundamental do movemento”. Dos dez puntos que conclúen o primeiro capítulo, sete concirnen en efecto ás formas de propiedade: a expropiación da propiedade terratenente e a afectación da renda da terra aos gastos do Estado; a instauración dunha fiscalidade fortemente progresiva; a supresión da herdanza dos medios de produción e de cambio; a confiscación dos bens dos emigrados rebeldes; a centralización do crédito nunha banca pública; a socialización dos medios de transporte e a posta en pé dunha educación pública e gratuíta para todos; a creación de manufacturas nacionais e a labranza das terras sen cultivar. Estas medidas tenden todas elas a establecer o control da democracia política sobre a economía, a primacía do ben común sobre o interese egoísta, do espazo público sobre o espazo privado. Non se trata de abolir toda forma de propiedade, senón “a propiedade privada de hoxe, a propiedade burguesa”, “o modo de apropiación” fundado na explotación duns polos outros.
7. Entre dous dereitos, o dos propietarios a apropiarse dos bens comúns, e o dos desposuídos á existencia, “é a forza a que decide”, di Marx. Toda a historia moderna da loita de clases, da guerra dos campesiños en Alemaña ás revolucións sociais do século pasado, pasando polas revolucións inglesa e francesa, é a historia deste conflito. Resólvese pola emerxencia dunha lexitimidade oposta á legalidade dos dominantes. Como “forma política ao fin atopada da emancipación”, como “abolición” do poder de Estado, como realización da república social, a Comuna ilustra a emerxencia desta lexitimidade nova. A súa experiencia inspirou as formas de autoorganización e de autoxestión populares aparecidas nas crises revolucionarias: consellos obreiros, soviets, comités de milicias, cordóns industriais, asociación de veciños, comunas agrarias, que tenden a desprofesionalizar a política, a modificar a división social do traballo, a crear as condicións de extinción do Estado en tanto que corpo burocrático separado.
8. Baixo o reino do capital, todo progreso aparente ten a súa contrapartida de regresión e de destrución. Non consiste in fine “máis que en cambiar a forma da servidume”. O comunismo esixe unha idea diferente e uns criterios diferentes dos do rendemento e da rendibilidade monetaria. A comezar pola redución drástica do tempo de traballo obrigatorio e o cambio da noción mesma de traballo: non poderá haber completo desenvolvemento individual no ocio ou o “tempo libre” mentres o traballador permaneza alienado e mutilado no traballo. A perspectiva comunista esixe tamén un cambio radical da relación entre o home e a muller: a experiencia da relación entre os xéneros é a primeira experiencia da alteridade e mentres subsista esta relación de opresión, todo ser diferente, pola súa cultura, a súa cor, a súa orientación sexual, será vítima de formas de discriminación e de dominación. O progreso auténtico reside, en fin, no desenvolvemento e a diferenciación de necesidades cuxa combinación orixinal faga de cada un e cada unha un ser único, cuxa singularidade contribúa ao enriquecemento da especie.
9. O Manifesto concibe o comunismo como “unha asociación na que o libre desenvolvemento de cada cal é a condición do libre desenvolvemento de todos”. Aparece así como a máxima dun libre desenvolvemento individual que non habería que confundir, nin cos espellismos dun individualismo sen individualidade sometido ao conformismo publicitario, nin co igualitarismo groseiro dun socialismo de cuartel. O desenvolvemento das necesidades e das capacidades singulares de cada un e de cada unha contribúe ao desenvolvemento universal da especie humana. Reciprocamente, o libre desenvolvemento de cada un e de cada unha implica o libre desenvolvemento de todos, pois a emancipación non é un pracer solitario.
10. O comunismo non é unha idea pura, nin un modelo doutrinario de sociedade. Non é o nome dun réxime estatal, nin o dun novo modo de produción. É o dun movemento que, de forma permanente, supera/suprime a orde establecida. Pero é tamén o obxectivo que, brotado deste movemento, oriéntao e permite, contra políticas sen principios, accións sen continuidade, improvisacións de a diario, determinar o que acerca ao obxectivo e o que afasta del. A este título, é, non un coñecemento científico do obxectivo e do camiño, senón unha hipótese estratéxica reguladora. Nomea, indisociabelmente, o soño irredutíbel dun mundo diferente, de xustiza, de igualdade e de solidariedade; o movemento permanente que apunta a derrocar a orde existente na época do capitalismo; e a hipótese que orienta este movemento cara un cambio radical das relacións de propiedade e de poder, a distancia das acomodacións cun mal menor que sería o camiño máis corto cara ao peor.
11. A crise, social, económica, ecolóxica, e moral dun capitalismo que non fai retroceder xa os seus propios límites máis que ao prezo dunha desmesura e dunha sen razón crecentes, ameazando á vez á especie e ao planeta, volve a poñer á orde do día “a actualidade dun comunismo radical” que invocou Benjamin fronte ao ascenso dos perigos de entre guerras.
4. De todas as formas de nomear “ao outro” necesario e posíbel do capitalismo inmundo, a palabra comunismo é a que conserva máis sentido histórico e carga programática explosiva. É a que evoca mellor o común do reparto e da igualdade, a posta en común do poder, a solidariedade enfrontada ao cálculo egoísta e á competencia xeneralizada, a defensa dos bens comúns da humanidade, naturais e culturais, a extensión aos bens de primeira necesidade dun espazo de gratuidade (desmercantilización) dos servizos, contra a rapina xeneralizada e a privatización do mundo.
5. É tamén o nome dunha medida diferente da riqueza social da lei do valor e da avaliación mercantil. A competencia “libre e non falseada” descansa sobre “o roubo do tempo de traballo doutro”. Pretende cuantificar o incuantificábel e reducir a súa miserábel común medida, mediante o tempo de traballo abstracto, á inconmensurábel relación da especie humana coas condicións naturais da súa reprodución. O comunismo é o nome dun criterio diferente de riqueza, dun desenvolvemento ecolóxico cualitativamente diferente da carreira cuantitativa polo crecemento. A lóxica da acumulación do capital esixe non só a produción para a ganancia, e non para as necesidades sociais, senón tamén “a produción de novo consumo”, a ampliación constante do círculo do consumo “mediante a creación de novas necesidades e pola creación de novos valores de uso”… “De aí a explotación da natureza enteira” e “a explotación da terra en todos os sentidos”. Esta desmesura devastadora do capital funda a actualidade dun eco-comunismo radical.
6. A cuestión do comunismo é primeiro, no Manifesto Comunista, a da propiedade: “Os comunistas poden resumir a súa teoría nesta fórmula única: supresión da propiedade privada” dos medios de produción e de cambio, a non confundir coa propiedade individual dos bens de uso. En “todos os movementos”, “poñen por diante a cuestión da propiedade, a calquera grao de evolución que puidese chegar, como a cuestión fundamental do movemento”. Dos dez puntos que conclúen o primeiro capítulo, sete concirnen en efecto ás formas de propiedade: a expropiación da propiedade terratenente e a afectación da renda da terra aos gastos do Estado; a instauración dunha fiscalidade fortemente progresiva; a supresión da herdanza dos medios de produción e de cambio; a confiscación dos bens dos emigrados rebeldes; a centralización do crédito nunha banca pública; a socialización dos medios de transporte e a posta en pé dunha educación pública e gratuíta para todos; a creación de manufacturas nacionais e a labranza das terras sen cultivar. Estas medidas tenden todas elas a establecer o control da democracia política sobre a economía, a primacía do ben común sobre o interese egoísta, do espazo público sobre o espazo privado. Non se trata de abolir toda forma de propiedade, senón “a propiedade privada de hoxe, a propiedade burguesa”, “o modo de apropiación” fundado na explotación duns polos outros.
7. Entre dous dereitos, o dos propietarios a apropiarse dos bens comúns, e o dos desposuídos á existencia, “é a forza a que decide”, di Marx. Toda a historia moderna da loita de clases, da guerra dos campesiños en Alemaña ás revolucións sociais do século pasado, pasando polas revolucións inglesa e francesa, é a historia deste conflito. Resólvese pola emerxencia dunha lexitimidade oposta á legalidade dos dominantes. Como “forma política ao fin atopada da emancipación”, como “abolición” do poder de Estado, como realización da república social, a Comuna ilustra a emerxencia desta lexitimidade nova. A súa experiencia inspirou as formas de autoorganización e de autoxestión populares aparecidas nas crises revolucionarias: consellos obreiros, soviets, comités de milicias, cordóns industriais, asociación de veciños, comunas agrarias, que tenden a desprofesionalizar a política, a modificar a división social do traballo, a crear as condicións de extinción do Estado en tanto que corpo burocrático separado.
8. Baixo o reino do capital, todo progreso aparente ten a súa contrapartida de regresión e de destrución. Non consiste in fine “máis que en cambiar a forma da servidume”. O comunismo esixe unha idea diferente e uns criterios diferentes dos do rendemento e da rendibilidade monetaria. A comezar pola redución drástica do tempo de traballo obrigatorio e o cambio da noción mesma de traballo: non poderá haber completo desenvolvemento individual no ocio ou o “tempo libre” mentres o traballador permaneza alienado e mutilado no traballo. A perspectiva comunista esixe tamén un cambio radical da relación entre o home e a muller: a experiencia da relación entre os xéneros é a primeira experiencia da alteridade e mentres subsista esta relación de opresión, todo ser diferente, pola súa cultura, a súa cor, a súa orientación sexual, será vítima de formas de discriminación e de dominación. O progreso auténtico reside, en fin, no desenvolvemento e a diferenciación de necesidades cuxa combinación orixinal faga de cada un e cada unha un ser único, cuxa singularidade contribúa ao enriquecemento da especie.
9. O Manifesto concibe o comunismo como “unha asociación na que o libre desenvolvemento de cada cal é a condición do libre desenvolvemento de todos”. Aparece así como a máxima dun libre desenvolvemento individual que non habería que confundir, nin cos espellismos dun individualismo sen individualidade sometido ao conformismo publicitario, nin co igualitarismo groseiro dun socialismo de cuartel. O desenvolvemento das necesidades e das capacidades singulares de cada un e de cada unha contribúe ao desenvolvemento universal da especie humana. Reciprocamente, o libre desenvolvemento de cada un e de cada unha implica o libre desenvolvemento de todos, pois a emancipación non é un pracer solitario.
10. O comunismo non é unha idea pura, nin un modelo doutrinario de sociedade. Non é o nome dun réxime estatal, nin o dun novo modo de produción. É o dun movemento que, de forma permanente, supera/suprime a orde establecida. Pero é tamén o obxectivo que, brotado deste movemento, oriéntao e permite, contra políticas sen principios, accións sen continuidade, improvisacións de a diario, determinar o que acerca ao obxectivo e o que afasta del. A este título, é, non un coñecemento científico do obxectivo e do camiño, senón unha hipótese estratéxica reguladora. Nomea, indisociabelmente, o soño irredutíbel dun mundo diferente, de xustiza, de igualdade e de solidariedade; o movemento permanente que apunta a derrocar a orde existente na época do capitalismo; e a hipótese que orienta este movemento cara un cambio radical das relacións de propiedade e de poder, a distancia das acomodacións cun mal menor que sería o camiño máis corto cara ao peor.
11. A crise, social, económica, ecolóxica, e moral dun capitalismo que non fai retroceder xa os seus propios límites máis que ao prezo dunha desmesura e dunha sen razón crecentes, ameazando á vez á especie e ao planeta, volve a poñer á orde do día “a actualidade dun comunismo radical” que invocou Benjamin fronte ao ascenso dos perigos de entre guerras.
1)Ver Mascolo, D. (2000) A la recherche d'un communisme de pensée. Paris : Editions Fourbis, p. 113.
No hay comentarios:
Publicar un comentario