EUROPA, S.A. (ou S.L.)

[Artigo do noso compañeiro Manuel A. Fortes Torres para o dossier da Semana Galega da Filosofía]

1, ¿Que é Europa?

@carloslatuff

Europa é un proxecto económico das elites económicas europeas. Independentemente da retórica “cultural” e “política”, non responde máis que á construción dun ámbito de acumulación máis extenso; ou, noutras palabras, responde aos desexos da gran burguesía europea (fundamentalmente alemá e francesa) de dotarse dun “imperio” económico, dun amplo mercado. Trátase de construír un mercado interno europeo no que non existan trabas de ningún tipo, que funcione coa mínima intervención do Estado e cunha moeda única¹. Isto é, o modelo actual da UE -establecido en Maastrich e apuntalado co Tratado de Lisboa, co Pacto de Estabilidade e Crecemento e co Pacto do Euro- promocionou e intitucionalizou a liberdade de movementos de capitais e mercadorías no marco dun mercado único e unha política monetaria ao servizo dos países centrais². Trátase, pois, dunha entidade dominada polos mercados, cun contido político inacabado, sen democracia, carente de participación popular e falto de unidade política e económica.

En resumidas contas, as facilidades para o enriquecemento das burguesías centrais son o norte das disposicións de intervención, unificación e integración económica. As políticas de integración, mesmo económica, que non vaian nese exclusivo sentido son obviadas; e así, topamos cunha fiscalidade compartimentada por países e condicións sociais e laborais moi dispares, por exemplo³. Isto é, non se observou a heteroxeneidade dun numeroso e desigual grupo de países, non se estableceron contrapesos solidarios significativos, apenas se previron compensacións para aquelas rexións máis dependentes ou con menor produtividade, non se desenvolveron proxectos de converxencia reais nin investimentos compartidos, ademais de dotarse dun presuposto público irrisorio; en fin, que a dependencia estrutural, o oligopolio dos capitais e economías centroeuropeas, a diverxencia entre centro e periferia, semellan non ter límites no marco deste modelo de construción da UE; e a creación da moeda única converteuse nunha máquina de xerar desigualdades a escala continental, de modo que as fortes asimetrías en termos de produtividade e competitividade, ante a falta de mecanismos fiscais ou monetarios correctores, abocaron a fortes desequilibrios nas balanzas de pagos dos distintos países⁴. De modo que en lugar de coordinar as políticas económicas, a construción neoliberal favorece as dinámicas diverxentes no seo da economía europea, acentuando as discrepancias entre as dinámicas industriais (Alemaña) e as financeiras (Reino Unido), entre grupos económicos e financeiros alemáns, franceses e británicos, entre economías altamente desenvolvidas e as medianamente desenvolvidas do sur e o este de Europa, e acentúan as relacións de dominación centro-periferia dentro da propia UE. O euro engloba países con distintos niveis de desenvolvemento e produtividade. A moeda única, lonxe de actuar como un instrumento de coordinación económica da chamada “zoa euro”, serve para disciplinar as economías e os pobos ao servizo dos máis fortes.

Por aí, pois, non interesa avanzar na “unidade”. Máis ben ao contrario, precisamente esas diferenzas xogarían a favor da mellora das condicións de acumulación de capital; xogarían a favor da diminución de dereitos, económicos, sociais, legais: “competitividade á baixa”; a ver quen ofrece máis por menos (traballar máis cobrando menos, traballar máis tendo menos dereitos). A iso tamén se lle chama “dumping” social; e contra isto non se fai nada, precisamente ao revés, inténtase institucionalizar, regulamentalo: lembremos a directiva Bolkenstein, por exemplo; lembremos as facilidades para a “deslocalización” “interior e no interior” da Unión. Por aí non hai homoxeneidade. É obvio por que; é obvio a que intereses é iso funcional.

Finalmente, o desprezo polas institucións máis formalmente democráticas, a pesares das súas enormes carencias neste sentido, son evidentes, especialmente cando “hai que poñerse serios”; ou sexa, cando “hai problemas”. Nótese que nestes momentos de crise o parlamento europeo nin está nin se lle espera: está desaparecido; e non en combate, precisamente, pois non consta que combata o máis mínimo pola súa dignidade. E non o pode facer, dado que as forzas políticas dominantes no mesmo son funcionais aos intereses desas elites económicas dominantes.

O desprezo, en maior medida, polas intervencións democráticas dos cidadáns tamén son ben evidentes: lembremos os referendos da “constitución europea”; lembremos as diferenzas entre os cidadáns e os parlamentos nacionais: en Francia e Países Baixos os Parlamentos nacionais votarían si; os cidadáns votaron non. Lembremos como despois tratouse e, por suposto, conseguiuse furtar aos cidadáns dos países membros calquera decisión sobre o coñecido como “Tratado de Lisboa”: as decisións tomaríanas os parlamentos, non vaia ser que os cidadáns pensaran outra cousa. E así podemos lembrar moitas máis ocasións. En fin, lembremos que é recorrente “o pesar” polo déficit democrático europeo; e lembremos que nada se fai para solucionalo. Antes ben, ao contrario, canto máis lonxe estean os que toman as decisións dos cidadáns mellor. E, en todo caso, as decisións -económicas- “tómaas Europa”; e “normalmente” son “inevitábeis”, por moi dolorosas que resulten aos políticos que “non teñen máis remedio que tomalas”. Resumindo, o que nos transmiten os poderes políticos é a súa dependencia da economía: a dependencia da política verbo da economía; que as súas decisións están determinadas por factores económicos e que non hai outra opción que ceder ás esixencias desta. Ou sexa, o modelo de Europa é un modelo no que a política é funcional á economía, no que as decisións políticas son instrumentalizadas polos poderes económicos. E isto, tanto no modelo de construción como en todo o proceso subseguinte, sendo na situación actual, máis que nunca, se non é moito dicir, dunha evidencia incontestábel. De feito, mesmo xa se manexa un novo termo, e non só en Europa, para referirse a todas estas novas formas de regulamento e de xestión administrativa nun espazo no que o poder dos estados diminuíu en favor dos mercados: unha nova forma de determinar as decisións políticas: é a gobernanza⁵; e o que importa, en última instancia, é o mantemento da orde capitalista e non, precisamente, o fomento da participación democrática⁶

En efecto, ningún feito, nunha Europa sempre e conflito e cada vez máis mercantilizada, alimentaba o suposto de que tras a moeda única avanzábase na construción dunha Europa socialmente avanzada⁷. Por favor ¡, ninguén pode argumentar, honestamente, que non sabía ou que non percibiu, ou que, cos tratados de “constitución da U.E.” esta podía ser algo distinto do que é. Non é serio dicir que podería ser outra cousa, que podería ter sido “máis social”⁸.

2, O mito dos dous capitalismos

Até hai pouco era recorrente a referencia a dous capitalismos, o bávaro e o anglosaxón. O peor non son as mentiras, o peor é que hai quen as cre; e, polo tanto, as respostas á política para as que son funcionais nin se deseña: acéptanse os contos que nos contan.

Xa o proxecto europeo, desde os seus comezos, debería deixar en evidencia esa demagoxia dirixida aos “inxenuos ben pensantes” (pero culpábeis da súa inxenuidade). A burguesía vitoriosa e hexemónica é a mesma e os mesmos intereses de clase guían as súas decisións. De modo que as diferenzas son conxunturais e por mor do estado da loita de clases.

A burguesía europea continental tivo que facer fronte non só a unha “alternativa” continental “socialista” (“real”), senón tamén a unha clase obreira, que participou na segunda guerra mundial e que formou parte da resistencia contra o nazifascismo. Unha clase obreira que en varios países dispoñía de partidos que se presentaban como defensores dos seus intereses e que houbo que desarmar democraticamente. Unha clase obreira cunha capacidade de mobilización e cunha disposición para loitar polos seus intereses. Con independencia das súas vantaxes para dotar dunha capacidade de compra e, polo tanto, para construír un mercado interno, o chamado “estado do benestar” foi produto das forzas que o proletariado puxo en acción, da fortaleza dos partidos de esquerda, da expansión do sindicalismo, do xurdimento dos movementos sociais⁹. E se iso non existiu, ou foi moito máis cativo nos países anglosaxóns, entón hai que buscar a explicación ás “dúas burguesías” (no pasado, que xa non no presente) na súa historia, na súa historia da loita de clases, e contamos con boas historias ao respecto¹⁰.

En suma, o “modelo anglosaxón” é o modelo máis “puro” desde a perspectiva capitalista. E foi o modelo que a burguesía “europeísta” impuxo en todo o proceso de construción europea (se non o conseguiu impoñer no seu momento nos seus respectivos países: Europa estaba “máis lonxe”); e é o modelo que con máis evidencia se fai patente na actualidade; ou, máis ben, desde a ofensiva neoliberal. Non foi precisamente a burguesía “boa” quen lle fixo fronte, senón ao contrario, era o seu modelo; e o sentirse coa foza suficiente foi o que fixo que abandonase esa presunta “bondade” para facer patente a súa verdadeira faciana: a mesma que a “burguesía mala”. Ou sexa, en todo o proceso de “construción europea” non hai indicios dese “modelo burgués alternativo” de posguerra “continental”, senón todo o contrario, unha dirección por aquela que era máis funcional aos seus intereses, e que coa vitoria implacábel do neoliberalismo non había que ocultar, senón que manifestalo abertamente “como necesidade” (para os ben pensantes, que se cren todo o que hai que crer); como se houbese outra intención pola súa parte.

3, A “Constitución europea”

A mal chamada “Constitución europea” era a manifestación política deses designios económicos. A súa insufríbel lectura non ocultaba, para nada, o interese de constitucionalizar a nivel europeo unha política rotundamente neoliberal. Nada que ver co que se adoita entender por Constitución, que é unha normativa política. A “cara política” desta Constitución semellaba máis ben un “molesto apéndice” dos designios neoliberais que eran o seu centro.

Resulta divertido agora escoitar a algúns que, levados polo seu “europeísmo”, no seu momento apoiaron a tal presunta constitución coma un mal necesario do proceso de construción europea, laiarse agora da constitucionalización recente (en España) dunha política económica (sobre os límites do déficit público), que, no fondo e na forma, non supón senón un reflexo pálido do que se pretendeu a nivel europeo, só que agora se pretende a nivel dos estados.

E, finalmente, isto tamén evidencia cal é o modelo de democracia e o que entenden por democracia desde as elites económicas e desde os seus esbirros políticos e mediáticos: unha normativa política, é dicir, unha política, funcional aos intereses económicos das tales elites.

4, O mito da democracia e o capitalismo

As vuvuzelas mediáticas ao servizo dos que sabemos non teñen parado de establecer o paralelismo democracia – capitalismo. É recorrente o establecemento, pola súa parte, da relación de necesidade entre ese sistema económico e ese modo de organización política. Non só se pretende que o divorcio é imposíbel, nin que non hai parella mellor, senón, aínda máis, que é imposíbel calquera outro casamento.

Non fai falta facer un repaso histórico, empírico, concreto, de cada caso dos divorcios “realmente existentes”; abonda coa remisión á constatación histórica xeral de como sempre que a política non foi funcional ao capital, sempre que os cidadáns intentaron establecer regras de xogo que distorsionasen o sacrosanto dereito á explotación, ben de burguesías locais, ben de burguesías alleas, imperialistas (ou das dúas), entón “manda quen manda” e “pasa o que pasa”¹¹. É dicir, como en todo matrimonio, cando dous non se entenden, pois non se entenden. Todas as historias de intervencións usamericanas no século XX en hispanoamérica e no mundo enteiro, así como os golpes de estado cada vez que o pobo non facía o que o capital consideraba que tiña que facer, están aí. Só hai que ler a historia. E xa hai bibliografía clara ao respecto, que non se deixa enganar pola demagoxia das voces do seu amo; ou sexa, de quen son os amos dos medios de comunicación, que, evidentemente, comunican o que os seus amos están dispostos que comuniquen, que para iso pagan; e xa sabemos o que custan os medios, e, polo tanto, quen pode pagalos e quen os paga.

Trátase, máis ben, entendemos, de comprender se as lóxicas que dominan o capitalismo e a democracia permiten un casamento feliz, só un rollito ocasional, ou unha imposibilidade de paixón, probabelmente polo de sempre: unha cuestión de carácter.

E como sempre, os clásicos veñen axiña na nosa axuda para clarificarnos as ideas. Ninguén máis radical, contundente e nítido que o mestre por excelencia, o vello Platón. El opoñíanos claramente dúas lóxicas, a da rectitude e a da desviación. A rectitude está na dirección da vida pola política, pola razón, de aí o posíbel obxectivo do ben común¹². Ben común como seres racionais, claro está. Ben común entendido como o ben que poden ansiar seres racionais. Non confundir con ben común como comunidade de intereses. Non. Se quen manda é o interese, entón non falamos de racionalidade; e, polo mesmo, non falamos con propiedade de política. A democracia, pero falando en serio, claro, quere dicir que sexa o pobo, isto é, a razón, quen dirixa, o que será algo ben distinto de que dirixan os intereses. Os intereses sempre son de parte. Algo así se nos dirá séculos máis tarde, por outro gran mestre, cando tamén se contrapoñía universalidade a interese. Estase dicindo o mesmo, o dominio da universalidade é o dominio da racionalidade, é dicir, o dominio da política; e só cando de tal estamos a falar, só entón, podemos falar de ben común, universal.

Outra lóxica ben distinta, contraditoria respecto da anterior, é a que se basea no interese, que, por definición, sempre será particular e subxectivo, xamais universal nin obxectivo: xamais racional. O modelo “pseudopolítico” máis patente de dominio do interese, de imposición dos intereses sobre a vida en común, será a denominada polo mestre grego de que falamos, a oligarquía. Na oligarquía é a economía quen dirixe a vida. A razón é só un instrumento; é dicir, a política, os políticos, non virán sendo senón, coma outro mestre decimonónico xa nos dixo, o consello de administración do capital¹³, que é, este, o accionariado. E, por tanto, ese consello de administración terá que render contas da súa actuación diante dos propietarios. En suma, cousificación, mercantilización de todo o real, que só é real en canto ten substancia; e xa este último mestre decimonónico deixounos claro que é o substancial na sociedade na que vivimos, ou sexa, que “é” na sociedade na que vivimos, que “é” na sociedade na que rexe o modo de produción capitalista, que “é” nun mundo no que a lóxica do capital, do interese, da economía, é a lóxica dominante¹⁴. E, naturalmente, se o “ser humano” “é” algo, tamén o será no mesmo sentido, ou sexa, como mercadoría¹⁵, que é ao que se fai referencia con expresións da “economía” como “capital humano” ou “mercado de traballo”, poñamos por caso. En fin, que estamos, por tanto, a referirnos ao “dominio” da economía, á dirección da vida mesma pola economía.

E, polo mesmo, tamén este mestre decimonónico reinterpretou a universalidade do outro alemán do dezaoito do que falabamos antes; e reinterpretouno en termos de clase, pois tratábase de determinar os suxeitos realmente existentes e as relacións do mesmo co dominio e a explotación, ou, noutras palabras, por analizar que lóxica era a dominante das dúas que nos propoñía o grego: a universalidade, a razón, materializábase na clase, universal, que a representaba, aquela que tiña por interese, obxectivamente, racionalmente, a fin dos intereses: a materialización da universalidade. En palabras, de novo, do alemán anterior: o home fin en si mesmo e non medio, non instrumento. Ou, en palabras doutro alemán posterior, “a morte de Deus”, a fin do totalitarismo (isto é, do monoteísmo do mercado, como o único con capacidade de “valorizar como algo”, como o que “é”) ; e así, a chegada da gran política, a transvaloración de todos os valores, a posibilidade dunha nova humanidade.

Seguro que aínda teremos que aturar a algún dos “ben pensantes” que nos dirá, non só que a historia nos ten mostrado matrimonios felices capital – democracia, senón, máis aínda, que os momentos en que se tiraron os trastes á cabeza, que a fin de contas pasa até nas mellores familias, foron seguidos por reconciliacións exemplares. En fin, venos dicir, só a liberdade, que asegura a democracia, permite ao capital o seu desenvolvemento e só hai democracia se o capital é libre.

Pero, para responder a este último, tamén podemos recorrer a outro gran mestre, ao clásico por excelencia da ciencia política, inxustamente convertido ou seu apelido nun adxectivo pexorativo. E non é, obviamente, inocente nin casual esta utilización infamante a que nos referimos; pola contra, é ben significativo respecto das “virtudes” do seu pensar comprobar a procedencia histórica de tal manipulación, a que caste de “intelectuais orgánicos” se lle debe. Isto é, non deixa de ser curioso e clarificador quen se fixo amigo e quen inimigo, ao longo da historia, desta “controvertida” personaxe.

Efectivamente, Niccolò Machiavelli déixanos as cousas claras: hai dous modos de exercer o poder polo capital, pola burguesía, que responden a dúas conxunturas políticas, de crise ou de “normalidade”. Pero son dous modelos, “a ditadura” e “a democracia”, de “ditadura do capital”, non nos deixemos enganar. Son dous modelos, un baseado na participación de todos os sectores da clase, en función da correlación de forzas, posíbel cando todo funciona ben, é dicir, cando a súa hexemonía é patente; e o outro cando esta está en crise. O outro é a ditadura pura e dura: ou o estado de excepción, que é unha forma “máis fina” e “moderna” de dicilo. Pero nos dous casos, nolo deixa ben claro o florentino, trátase da utilización da política funcional aos intereses da burguesía. Non son dous sistemas políticos contraditorios, senón, que, ao contrario, son complementarios¹⁶.

En fin, dito doutro modo, ningún deses dous sistemas políticos é a democracia. En ningún deses dous hai “ben común” coma obxectivo; o que hai, sempre, nos dous, é “interese de clase”, da clase burguesa. Iso si, como moi ben nos di o mesmo mestre da política, trátase tamén do dominio da opinión pública, de aparentar. É dicir, de “dominio cultural”. Noutras palabras, nas do alemán decimonónico, de alienación, de ideoloxía. Pero chamémoslle democracia, que sona bonito. Porque é necesario saber disfrazar ben a natureza (real das cousas), ser un gran simulador e disimulador: os homes son tan crédulos e están tan sometidos ás necesidades presentes, que o que engana atopará sempre quen se deixe enganar¹⁷.

5, Europa, a economía e a loita de clases

Entendemos que está ben claro que ten que ver todo isto con Europa; pois recentemente o descaro semellaría abraiante se non fose polo cotián con que se fai e se di. Os “casos” de Italia ou Grecia son “exemplares”: manténdose “formalmente democráticas” instalan uns gobernos alleos á competencia partidaria; é dicir, sen que se presentasen nuns procesos electorais como candidatos á xefatura do goberno; é dicir, “impostos” polos “mercados”; é dicir, impostos polo capital (por “Europa” dise); ou sexa, pola Europa do capital (que non hai outra).

Se temos en conta que o “dominio da economía”, é dicir, o propio funcionamento da lei económica sitúa a alguén na posición de dominio¹⁸; ou, dito doutro xeito, que falar de dominio da economía sobre a política é o mesmo que dicir dominio da política por un axente determinado, aquel cuxo poder consiste no poder mesmo da economía; en fin, que é o mesmo falar de poder da economía que falar de poder de clase, que falar de poder da burguesía.

Ao establecer que o poder da burguesía identificase co poder da economía estamos tamén a sinalar que dito poder é un poder de tipo espontáneo, isto é, que non precisa ser consciente. A burguesía non ten, pois, que ser consciente de que está a exercer un dominio, simplemente asume iso como “o natural” (con independencia da conciencia que teñan os seus ideólogos do que se está a facer); e, de feito, os seus voceiros non paran de dicirnos que fan “o que hai que facer” (“o que deus manda”, segundo o líder máis carismático do mundo mundial -e nunca mellor dito-).

O proxecto Europa, segundo estamos a sinalar, é, pois, o proxecto de poder da economía, é dicir, o proxecto de poder burgués para o continente. Este proxecto de poder resulta contraditorio, segunda tamén sinalamos, coa democracia, isto é, cunha organización social en que a política, vale dicir, a decisión consciente dos cidadáns, dirixa a vida social e, polo tanto, non acepte ningunha espontaneidade económica, senón que, conscientemente, tome as decisións que considere oportunas a prol da dirección da economía como un aspecto, o da produción e reparto de bens, do conxunto que constitúe a dita organización social.

En fin, que encontrámonos fronte a fronte con dous proxectos, un o actualmente imperante, o que dirixe o proceso de construción (ou do que sexa) europeo actualmente; e outro, no que a conciencia debe ser quen se impoña sobre a economía e a utilice para os fins que racionalmente decida. E hai unha palabra para designar ese conflito, unha palabra xa acuñada por alguén ao que nos temos referido con anterioridade: chámase loita de clases.

Efectivamente, fronte ao dominio da espontaneidade, que é o mesmo que o dominio da economía, da orde económica, da lei económica, opoñeríase un poder consciente, un poder racional; e a ese poder consciente, a ese modelo contraditorio co anterior, o mesmo autor designouno con outro apelativo: ditadura revolucionaria do proletariado¹⁹. En efecto, a liberdade só pode consistir en que o home socializado, os produtores asociados, regulen racionalmente este metabolismo coa natureza, póñana baixo seu control común, en vez de estar dominados por el como un poder cego²⁰. E ese poder cego, abstracto, impersoal, que opera, pois, sen que teña que ser coñecido é o que impera na sociedade moderna, na sociedade capitalista²¹; é dicir, na sociedade en que a economía rexe a vida social. O proletariado sería, por tanto, o home socializado, os produtores asociados; e a ditadura consistiría nese regulamento racional, nese poñer baixo o seu control; ou sexa, baixo o control da política; ou sexa, baixo o control da razón.

Denominar, polo anterior, ditadura ao dominio de clase burgués non sería unha formulación precisa, dito con rigorosidade, pois non hai necesidade de controlar nin dirixir nada (e menos “racionalmente”, a menos que só falemos dunha racionalidade instrumental, dunha razón como medio e non como fin); máis ben o control consiste nese funcionamento cego desa lei económica cega: no dominio cego da economía, da burguesía; se ben, nunha linguaxe coloquial expresaría con claridade a situación dada; por exemplo, a situación de Europa. E esa ditadura, no sentido coloquial, resultaría contraditoria, por todo o dito, coa democracia, dito isto en sentido rigoroso. E dito doutro modo: o proxecto de clase burgués é contraditorio coa forma política democrática, por máis que ideoloxicamente (de modo enganoso, falso) se pretenda o contrario: rigorosamente é insubstentábel. Pola contra, a ditadura do proletariado, agora si ditadura en sentido rigoroso, para nada se opón á democracia, tamén en sentido rigoroso. Precisamente porque esta ditadura non menta outra cousa que o carácter de poder conscientemente exercido; non, pois, unha forma política concreta. Antes ben, o exercicio do tal poder só poderá ser, se é tal, baixo a forma democrática, só baixo a república democrática²². En suma, que como o que se menta con tal concepto non é senón a intervención directa das organizacións de masas na xestión do poder, non pode existir máis que baixo a forma dunha amplísima democracia de masas: só se pode exercer esa ditadura a través de formas políticas que garantan a máis ampla liberdade de acción das organizacións de masas²³. Isto é, estamos a falar dunha dominación, dunha soberanía social, algo que se asemella máis ben ao que Gramsci denominará como hexemonía, case como unha descrición social, unha afirmación sobre o carácter de clase do poder político, non unha declaración sobre as formas da máquina de goberno²⁴; estamos a falar, pois, das condicións -das condicións de clase- que fan posíbel a realización da democracia, da democracia radical, pois xa temos sinalado a imposibilidade da tal, o seu carácter contraditorio, co poder de clase burgués.

En fin, que os dous proxectos que se enfrontan son dous proxectos de clase: o actual proxecto dominante e dirixente, o dominio da economía, o dominio burgués, a ditadura da burguesía, dito coloquialmente, nada que ver con calquera opción democrática; e enfronte, coma proxecto alternativo, pero non só para Europa, estaría a ditadura do proletariado, agora si dito rigorosamente, cuxa realización política só pode ser a república democrática. Fóra de aí, calquera pretendida alternativa, como “a Europa dos cidadáns”, “a Europa dos pobos”, “a Europa das nacións”, ou calquera formulación semellante non deixa de ser unha formulación ideolóxica, tamén dito rigorosamente, ou sexa, que oculta, ou pretende ocultar, o verdadeiro conflito subxacente, entre o capital e o traballo: a loita de clases: este é o “problema europeo”²⁵(e non só europeo, claro está).

1Jesús Albarracín: La crisis de la economía de mercado, Maia ediciones, p. 181.

2Comisión de Economía de Izquierda Anticapitalista: “Desobedecer y Caminar: Hacia un modelo de desarrollo supranacional solidario”, Viento Sur, nº119, p. 57.

3Pedro Montes: “El euro, clave de la crisis”, Viento Sur nº119, p. 47.

4Comisión de economía de Izquierda Anticapitalista: “Desobedecer y caminar ....”, p. 57-58.

5José A. Estévez Araújo: “Que no te den gobernanza por democracia”, Mientras Tanto nº 108-109, p. 41.

6José A. Estévez Araújo: “Que no te den .....”, p. 49.

7Pedro Montes: “El euro ...”, p. 52.

8Francisco Louça: “La izquierda contra la dictadura de la deuda”, www.sinpermiso.info, 17.10.11, p. 7.

9Vicenç Navarro, Juan Torres López, Alberto Garzón Espinosa: Hay alternativas, ed. Sequitur, p. 31.

10Por exemplo, Howard Zinn: La otra historia de los Estados Unidos, Hiru, 2005

11Véxase, especialmente da páxina 42 á 63, Carlos Fernández Liria – Luis Alegre Zahonero: Comprender Venezuela. Pensar la democracia. El colapso moral de los intelectuales occidentales. Hiru, 2006.

12Manuel A. Fortes Torres: “Aparencia e -é- mentira”, Aula Castelao de Filosofía, Comunicación XXVIII semana.

13Karl Marx-Friedrich Engels: O manifesto comunista, edicións Xerais, p. 42.

14Felipe Martínez Marzoa: La filosofía de El Capital, ed. Taurus, p.33 e ss.

15Manuel A. Fortes Torres: “Economía e filosofía na construción do home moderno”, Aula Castelao de filosofía, Comunicación XXVII semana.

16Manuel A. Fortes Torres: Maquiavelo, Bahía edicións, p. 51 e ss.

17Niccolò Machiavelli: O Príncipe, La Voz de Galicia, p. 98.

18Felipe Martínez Marzoa: La filosofía de El Capital, ed. Taurus, p. 162 e ss.

19Karl Marx: Crítica del programa de Gotha, Ricardo Aguilera, p. 38.

20Karl Marx: El Capital, Libro III – Tomo III, ediciones Akal, pp. 272-273.

21Felipe Martínez Marzoa: La filosofía de 'El Capital', ed. Taurus, p. 60.

22Felipe Martínez Marzoa: La filosofía de El Capital, ed. Taurus, p. 163-164.

23Gabriel Albiac: “En memoria de la dictadura del proletariado”, Revista Mensual/Monthly Review, diciembre 77-enero 78, p. 29.

24Hal Draper: “Marx y la dictadura del proletariado”, Revista Mensual/Monthly Review, diciembre 77-enero 78, p. 17

25Francisco Louça: “La izquierda contra ....”, p. 4.